چاپ

اخبار محرمانه - ایرنا / در نمایشنامه «ترور» نوشته «فردیناند فون شیراخ» تماشاگران درباره مقصر بودن یا بی‌گناهی سرگرد نیروی هوایی، «لارس کخ» قضاوت می‌کنند. تصمیم‌گیری او می‌تواند از منظر دو مکتب فلسفی عمده در اخلاق، یعنی اخلاق وظیفه‌گرا و اخلاق پیامدگرا، مورد بررسی قرار گیرد.
سومین دور از اجرای تئاتر «ترور» از 5 اسفندماه در سالن اصلی تئاتر شهر روی صحنه رفته است. این اثر به کارگردانی ابراهیم امینی و تهیه‌کنندگی علی‌محمد حسام‌فر که تاکنون بیش از 24 هزار تماشاگر را در 43 اجرای تهران و 30 اجرای تور داخلی جذب کرده، تنها 10 شب اجرا روی صحنه سالن اصلی مجموعه تئاتر شهر خواهد داشت. درام دادگاهی «ترور» بر اساس نمایشنامه‌ای به همین نام اثر فردیناند فون‌شیراخ وکیل و نمایشنامه‌نویس آلمانی به اجرا درمی‌آید که به عنوان یکی از متون بحث‌برانگیز سال‌های اخیر جهان، تاکنون در بیش از 30 کشور روی صحنه رفته است.
در نمایشنامه «ترور» نوشته فردیناند فون شیراخ، تماشاگران درباره مقصر بودن یا بی‌گناهی سرگرد نیروی هوایی، لارس کخ قضاوت می‌کنند. او هواپیمای مسافربری ربوده‌شده‌ای را سرنگون می‌کند تا از برخورد آن با یک استادیوم مملو از تماشاگران جلوگیری کند. در نتیجه، 164 نفر از سرنشینان هواپیما کشته می‌شوند، اما جان هزاران نفر در استادیوم نجات پیدا می‌کند.

در این نمایشنامه، تماشاگران نقش هیات منصفه را بر عهده می‌گیرند و باید تصمیم بگیرند که آیا سرگرد لارس کخ، که در تلاش برای جلوگیری از یک فاجعه بزرگ انسانی هواپیمای مسافربری را سرنگون کرده است، گناهکار است یا خیر. این تصمیم‌گیری می‌تواند از منظر دو مکتب فلسفی عمده در اخلاق، یعنی اخلاق وظیفه‌گرا و اخلاق پیامدگرا، مورد بررسی قرار گیرد.
اخلاق وظیفه‌گرا
اخلاق وظیفه‌گرا یکی از رویکردهای عمده در فلسفه اخلاق است که بر اهمیت رعایت اصول و قوانین اخلاقی تأکید دارد، بدون توجه به نتایج یا پیامدهای آن‌ها. این دیدگاه می‌گوید که باید به اصول اخلاقی خاصی پایبند بود و حتی اگر آن به نتایج منفی منجر شود، عمل باید بر اساس اصول اخلاقی مبتنی باشد. در اخلاق وظیفه‌گرا، نه تنها نتیجه یک عمل مهم نیست، بلکه خود عمل و وفاداری به تکالیف اخلاقی اهمیت دارد.
اخلاق وظیفه‌گرا معتقد است که بعضی اصول اخلاقی به‌صورت مطلق و غیرقابل تغییر هستند. این اصول حقوق بشر، عدالت، صداقت و احترام به زندگی انسان‌ها را شامل می‌شوند. افراد باید به وظایف خود عمل کنند، حتی اگر این اعمال نتایج منفی داشته باشند. به عبارت دیگر، صرف‌نظر از نتایج، رعایت اصول اخلاقی همواره در اولویت است. در اخلاق وظیفه‌گرا، عمل درست تنها زمانی درست است که فرد آن را بر اساس وظیفه و اصول اخلاقی انجام دهد، نه بر اساس اینکه چه پیامدی به همراه خواهد داشت.
در مورد سرگرد لارس کخ، با بازی لیندا کیانی که تصمیم به سرنگونی هواپیمای مسافربری می‌گیرد تا از برخورد آن با استادیوم پر از تماشاگران جلوگیری کند، از دیدگاه اخلاق وظیفه‌گرا عمل او به‌شدت مورد انتقاد قرار می‌گیرد. در این دیدگاه، کخ نباید به خود اجازه می‌داد که جان انسان‌ها را بگیرد، حتی اگر هدف او نجات تعداد بیشتری از افراد بود. یکی از اصول اصلی در اخلاق وظیفه‌گرا این است که حق حیات یک انسان به هیچ‌وجه نباید نقض شود، و سرنگونی هواپیما به معنی از بین بردن این حق است.
از این منظر، سرگرد کخ باید محکوم شود چون حتی اگر نتیجه تصمیم او نجات جان دیگران باشد، او به اصول اخلاقی اساسی که شامل حفاظت از زندگی انسان‌ها است، بی‌توجهی کرده است. در این‌جا وظیفه او این بود که از هرگونه مداخله‌ای که به مرگ انسان‌ها منجر می‌شود، خودداری کند. منتقدان این اقدام بر این باورند که هیچ‌کس حق ندارد جان انسان‌های بی‌گناه را فدا کند، حتی برای نجات تعداد بیشتری. آن‌ها استدلال می‌کنند که این تصمیم نقض حقوق اساسی انسان‌هاست و ممکن است راه را برای توجیه اقدامات مشابه در آینده باز کند.
اخلاق پیامدگرا
در نقطه مقابل اخلاق وظیفه‌گرا، اخلاق پیامدگرا قرار دارد. پیامدگرایی (یا عواقب‌گرایی، غایت‌گرایی) دیدگاهی دربارهٔ اخلاق است که در هر عملی باید به عواقب و پیامدهای آن نگریست و دید چه آثار و عواقبی به دنبال دارد بنا به پیامدگرایی، اخلاقی‌ترین عمل، عملی است که دارای «بهترین پیامد» باشد، حتی اگر ذاتاً شر باشد.
در این مکتب، نتایج و پیامدهای عمل از اهمیت بالاتری برخوردار هستند. به عبارت ساده‌تر، اخلاق پیامدگرا می‌گوید که اگر نتیجه یک عمل به‌طور کلی مفید باشد و باعث افزایش خوشبختی یا کاهش رنج در جامعه شود، آن عمل باید اخلاقی و درست تلقی شود، حتی اگر خود عمل به‌طور مستقیم با برخی اصول اخلاقی در تضاد باشد.
در اخلاق پیامدگرا، ملاک درستی یک عمل نه به اصول اخلاقی آن، بلکه به نتایج و پیامدهای آن است. اگر یک عمل باعث افزایش سود یا کاهش رنج برای بیشتر افراد شود، آن عمل اخلاقی است.
در اخلاق پیامدگرا، فرد باید تصمیمات خود را بر اساس اینکه چه نتیجه‌ای خواهد داشت بگیرد، نه صرفاً بر اساس اینکه چه اصولی باید رعایت شود.
اخلاق وظیفه‌گرا یکی از رویکردهای عمده در فلسفه اخلاق است که بر اهمیت رعایت اصول و قوانین اخلاقی تأکید دارد، بدون توجه به نتایج یا پیامدهای آن‌ها
در نگاه اخلاق پیامدگرا به تصمیم سرگرد کخ، عمل او می‌تواند به‌عنوان یک انتخاب اخلاقی و توجیه‌پذیر تلقی شود. اگر تصمیم او برای سرنگونی هواپیما به نجات جان هزاران نفر از تماشاگران استادیوم منجر شده باشد، این عمل از نظر اخلاق پیامدی پذیرفته می‌شود، حتی اگر جان 164 نفر از سرنشینان هواپیما از دست برود. در این دیدگاه، هدف نهایی یعنی نجات جان افراد بیشتر، به‌طور کلی ارزش بیشتری نسبت به هزینه‌ای که از دست رفتن جان تعدادی دیگر به همراه دارد، دارد.
در این‌جا، سرگرد کخ با نیت نجات جان‌های بیشتری، اقدام به تصمیم‌گیری کرده است و از این منظر، عمل او به‌عنوان یک عمل اخلاقی پذیرفته می‌شود. از دیدگاه اخلاق پیامدی، او باید تبرئه شود چون به پیامدهای مثبت تصمیم خود توجه کرده و بیشترین سود را برای جمعیت بیشتری از انسان‌ها فراهم آورده است.
نمایشنامه «ترور» در نهایت یک انتخاب اخلاقی پیچیده را پیش روی تماشاگران قرار می‌دهد. در حالی که اخلاق وظیفه‌گرا به اصول ثابت و غیرقابل تغییر اخلاقی تأکید دارد و سرگرد کخ را به‌دلیل نقض حق حیات محکوم می‌کند، اخلاق پیامدگرا بر نتایج و پیامدهای تصمیمات تأکید دارد و عمل او را در راستای حداکثر کردن سود جمعی می‌بیند. در این‌جا، هر کدام از این دو دیدگاه فلسفی می‌تواند پاسخ متفاوتی به سوالات اخلاقی این نمایشنامه بدهد. به همین دلیل، «ترور» نه‌تنها یک درام جذاب بلکه یک پرسش فلسفی بزرگ درباره مسئولیت فردی، اخلاق اجتماعی و تداخل بین قانون و اخلاق است.
بازیگران این نمایش (به ترتیب ورود) لیندا کیانی، سام کبودوند، ساعد سهیلی، علی محمد حسامفر، علی باقری، سانیا سالاری و با همراهی ملیکا مهمان‌دوست و رزا اسکندری هستند.
تماشاگران در پایان هر اجرا به‌عنوان هیئت منصفه دربارهٔ گناهکار بودن یا بی‌گناهی متهم رأی می‌دهند. این رویکرد تعاملی، مخاطبان را مستقیماً در فرآیند قضاوت درگیر می‌کند و آن‌ها را وادار به تأمل در مورد مفاهیم عدالت، اخلاق و قانون می‌سازد.
این نمایشنامه در سال 2015 منتشر شد و در سوم اکتبر همان سال، هم‌زمان در دو سالن معروف آلمان برای نخستین بار به روی صحنه رفت. استقبال مردم و محافل ادبی از این نمایش بسیار گسترده بود. «ترور» فقط یک نمایشنامه نبود، بلکه رخدادی فرهنگی محسوب می‌شد، زیرا گفتمانی حقوقی و اخلاقی را در جامعهٔ آلمان دامن زد. این اثر تا زمان ترجمهٔ فارسی، 56 بار بر روی صحنه رفته است. همچنین، از روی این نمایشنامه تله‌فیلمی ساخته شد که در 17 اکتبر 2016، هم‌زمان از شبکهٔ اول آلمان، اتریش و سوئیس پخش شد.