بزرگنمايي:

اخبار محرمانه - فرهیختگان /متن پیش رو در فرهیختگان منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
علی مزروعی| رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار اخیر خود با بسیجیان به یکی از نقاط عطف در تاریخ علمی و هسته‌ای ایران اشاره کردند. ایشان فرمودند: «آن کسانی که توانستند توطئه‌ خباثت‌آلود آمریکا را در قضیه اورانیوم غنی‌سازی‌شده 20 درصد بشکنند، بسیجی بودند.» این بیانات، ماجرای مهمی از سال‌های دهه 80 را یادآوری می‌کند که ایران در مواجهه با تحریم‌ها و مانع‌تراشی‌های قدرت‌های جهانی، با تکیه بر دانشمندان بسیجی خود به فناوری تولید اورانیوم 20 درصد دست یافت. در این مسیر، کشور‌های ترکیه و برزیل نیز به‌عنوان میانجی ظاهر شدند، اما نهایتاً این نقش‌آفرینی‌ها، تحت فشار‌های آمریکا، بی‌نتیجه ماند تا توجیهی بین‌المللی برای علنی کردن توان ایران در تولید اورانیوم 20 درصد به وجود بیاید. دستیابی ایران به فناوری تولید اورانیوم 20 درصد، نقطه عطفی در تاریخ هسته‌ای کشور و نمادی از پیشرفت علمی و اراده ملی است. این موفقیت که در شرایط تحریم و فشار‌های بی‌سابقه به دست آمد نشان داد ایران حتی در دشوارترین شرایط نیز می‌تواند نیاز‌های حیاتی خود را تأمین کند. 
آمریکا تنها تأمین‌کننده سوخت هسته‌ای ایران را از ادامه تبادل بازداشت
در اواخر دهه 80 ایران با یک بحران جدی مواجه شد. راکتور تحقیقاتی تهران که از دهه 1340 برای تولید ایزوتوپ‌های رادیودارو و تحقیقات علمی راه‌اندازی شده بود به سوخت اورانیوم 20 درصد نیاز داشت. این راکتور در دهه 1340 توسط آمریکا ساخته شده و تا پیش از انقلاب، سوخت آن نیز از سوی همین کشور تأمین می‌شد. پس از انقلاب، ایران این نیاز را از کشور‌های دیگر، از جمله آرژانتین، تأمین می‌کرد. اما در سال 1387، با اتمام ذخایر اورانیوم 20 درصد، ایران به آرژانتین درخواست خرید سوخت جدید ارائه کرد. آمریکا که به اهمیت راهبردی این موضوع واقف بود، با فشار بر آرژانتین، این کشور را از تأمین نیاز ایران بازداشت. این اقدام، کشورمان را در شرایطی قرار داد که یا باید راکتور تهران را خاموش می‌کرد یا به راه‌حل‌های دیگری دست می‌یافت. خاموش شدن این راکتور به معنای توقف تولید رادیودارو‌ها بود که جان هزاران بیمار را به خطر می‌انداخت. 
بازی ایران با برگ ترکیه و برزیل
برای حل این مشکل، ایران وارد مذاکره با کشور‌های عضو گروه وین (آمریکا، فرانسه، و روسیه) شد. این کشور‌ها پیشنهادی مبنی بر مبادله اورانیوم غنی‌شده 3.5 درصد ایران با اورانیوم 20 درصد ارائه کردند. بر اساس این پیشنهاد ایران باید 1200 کیلوگرم اورانیوم 3.5 درصد خود را به روسیه می‌فرستاد و پس از یک سال، 120 کیلوگرم اورانیوم 20 درصد دریافت می‌کرد. اما این پیشنهاد به دلایل مختلف از سوی ایران رد شد. نخست، کشور‌های غربی ضمانتی برای تحویل سوخت در موعد مقرر ارائه نمی‌دادند. دوم، تجربه‌های گذشته مانند بدعهدی فرانسه در پروژه نیروگاه بوشهر، بی‌اعتمادی ایران را تقویت کرده بود. ایران پیشنهاد کرد این مبادله در خاک ایران یا یک کشور ثالث، مانند ترکیه، انجام شود. در همین راستا ایران پای ترکیه و برزیل را که روابط خوبی با تهران داشتند به ماجرا باز کرد تا به‌عنوان میانجی عمل کنند. بر اساس این طرح که مبنای بیانیه تهران شد ایران 1200 کیلوگرم اورانیوم 3.5درصد خود را به ترکیه ارسال می‌کرد و در مقابل، 120 کیلوگرم اورانیوم 20 درصد دریافت می‌کرد. علاوه بر این، ایران حق داشت در هر زمانی، اورانیوم خود را از ترکیه بازپس گیرد. رؤسای‌جمهور ترکیه و برزیل پیش از امضای این بیانیه، اوباما را در جریان قرار داده بودند. اما به‌محض انتشار بیانیه، اوباما علی‌رغم اینکه می‌دانست وجهه کشورش خراب می‌شود با آن مخالفت کرد. آمریکا آگاه بود که کنار گذاشتن روسیه از فرایند مبادله هسته‌ای توسط ایران می‌تواند زمینه‌ساز همکاری کرملین با واشنگتن برای اتخاذ موضعی مشترک علیه جمهوری اسلامی شود. به همین دلیل، اوباما با وجود آگاهی از تبعات منفی رد بیانیه تهران بر وجهه کشورش، این ریسک را برای تصویب قطعنامه علیه ایران و جلب حمایت روسیه پذیرفت و با آن مخالفت کرد اما نمی‌دانست که این اقدام به نفع ایران تمام می‌شود. 
آمریکا رکب خورد
ایران با برجسته کردن رفتار غیرصادقانه ایالات‌متحده، زمینه را برای جلب حمایت آژانس و اقناع افکار عمومی نسبت به ضرورت تولید اورانیوم 20 درصد در داخل کشور فراهم کرد. غرب که انتظار نداشت ایران بتواند به این سرعت به فناوری تولید اورانیوم 20 درصد دست یابد، به‌شدت غافلگیر شد. کشور‌های غربی که در تلاش بودند ایران را با فشار‌های سیاسی و اقتصادی مجبور به پذیرش شروط خود کنند، اکنون با کشوری مواجه بودند که نیاز‌های خود را به‌صورت مستقل تأمین می‌کرد. در شهریورماه 1389، ایران اعلام کرد که 25 کیلوگرم اورانیوم 20 درصد تولید کرده است. این رقم هر ماه افزایش یافت و ایران توانست نیاز‌های داخلی خود را به‌طور کامل تأمین کند. 
شهید شهریاری قفل تولید سوخت هسته‌ای را گشود
دستیابی ایران به فناوری غنی‌سازی اورانیوم 20 درصد، مدیون تلاش‌های شبانه‌روزی دانشمندان بسیجی کشور، به‌ویژه شهید مجید شهریاری بود. شهید شهریاری توانست با طراحی و اتصال دو آبشار سانتریفیوژی، فرمول پیچیده غنی‌سازی اورانیوم 5 درصد به 20 درصد را عملی کند. این فرایند که نیازمند دقت و کنترل بسیار بالایی بود یکی از دشوارترین مراحل در تولید سوخت هسته‌ای به شمار می‌رود. علاوه بر این، او موفق به تولید صفحات سوخت شد که برای استفاده از اورانیوم 20 درصد در راکتور ضروری است. این دستاورد ایران را در تولید سوخت هسته‌ای به خودکفایی رساند. 
درس‌هایی از یک تجربه تاریخی
ماجرای دستیابی ایران به اورانیوم 20 درصد تجربه‌ای تاریخی از فریبکاری و مانع‌تراشی قدرت‌های جهانی است. آمریکا و متحدانش با سوءاستفاده از نیاز حیاتی ایران به سوخت هسته‌ای تلاش کردند توانمندی علمی کشورمان را محدود کنند. اما دانشمندان ایرانی با اتکا به دانش و توان داخلی، این توطئه را ناکام گذاشتند. این اقدام آمریکا نشان داد که هدف اصلی حل مشکل ایران نبود بلکه محدود کردن توانمندی هسته‌ای کشورمان و تخلیه ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران بود. علاوه بر این، نقش میانجی‌گری ترکیه و برزیل نشان داد که حتی تلاش‌های صادقانه برای حل‌وفصل اختلافات نیز تحت تأثیر فشار‌های آمریکا و متحدانش به شکست منجر می‌شود. این تجربه درس مهمی برای دیپلماسی جهانی دارد؛ اتکا به توان داخلی بهترین راه برای مقابله با فشار‌های خارجی است.